Varlıkları, kavramları, durumları… karşılayan sembollere, kelimelere “isim/ad” denir.
A)VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR
1)Cins İsim (Tür adı):
Aynı türden varlıklara verilen isimlerdir.
Balık, hamsi, masa, kuş, beşik, taş
Not: Cins isim varlığın, bazen birini, bazen de hepsini karşılar.
Ağacı kesmişler. (Bir tek ağaç)
Ağaç yaşken eğilir. (Bütün ağaçlar)
Not: Cins isimler, bazen özel isim olarak kullanılabilir.
Kaya Bey geldi.
Boncuk bugün rahatsız görünüyor.
2)Özel İsim:
Tek bir varlığı karşılayan isimlerdir.
İstanbul, Fenerbahçe, Tercüman, Türkçe, Aksiyon
Not: Özel isimlerin ilk harfi büyük olur.
B)VARLIKLARIN OLUŞLARINA/ NİTELİKLERİNE GÖRE ADLAR
1) Somut İsim:
Duyu organlarımızın herhangi biriyle algılayabildiğimiz kavramların isimleridir.
Taş, yıldırım, su, bulut, hava, elektrik…
2) Soyut İsim:
Duyu organlarımızla algılayamadığımız kavramların isimleridir.
Sevgi, kin, nefret, akıl, erdem, melek, cin…
C)VERİLDİĞİ VARLIĞIN SAYISINA GÖRE İSİMLER
1)Tekil İsim:
Sayı bakımından tek varlığı karşılayan isimlerdir.
Ev, insan, çiçek
Not: Sayılamayan varlıkların isimleri de tekil isim sayılır.
Un, şeker, su
2)Çoğul İsim:
Sayı bakımından birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul eki alırlar. (-ler, -lar)
evler, insanlar, çiçekler
3)Topluluk İsmi:
Görünüşte tekil olduğu halde, birden fazla varlığı ifade eden isimlerdir. Çoğul eki almadan çokluk bildirirler.
Halk, ordu, orman, sürü, meclis, deste
Not: Topluluk ismi gibi görünen bazı isimler tekil isim olabilir.
Sınıf olarak sinemaya gittik. (Topluluk)
Sınıfı süsledik. (Tekil)
D) YAPISINA GÖRE İSİMLER
1 ) BASİT İSİM
Hiçbir yapım eki almamış, kök halindeki isimlerdir.
Kuş, saksı, çocuk, tepsi, sağ, aile,ruh…
2) TÜREMİŞ İSİM
Yapım eki alarak yeni bir kavramı oluşturan isimlerdir. İsimler iki şekilde türetilir: Ya fiilden isim ya da isimden isim şeklinde.
- İsimden İsim Türetme: İsim kök veya gövdesine isimden isim yapma ekleri getirilerek yapılır.
göz-cü, kapı-cı, balık- çıl, tuz-lu, su-suz…
- Fiilden İsim Türetme: Fiil kök veya gövdesine fiilden isim yapma eki getirilerek yapılır.
Sev-gi, bit-gi, süpür-ge, kaç-ak, koru-y-ucu…
3) BİRLEŞİK İSİM:
iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu isimlerdir.
Yapboz, imambayıldı, bilirkişi, bilgisayar, akşamsefası, pazartesi,civciv,Kızılay
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1.ÇOKLUK EKİ (-LAR/-LER):
Bu ek, ismin karşıladığı nesnenin sayısının birden çok olduğunu ifade eder.
İnsan-lar değilse de kelebek-ler özgürdür.
O şehirde gene şarkı-lar söyleniyordur
Karşılık görmemiş sevgi-ler üstüne
Not: Çokluk eki farklı anlam ve görevler için kullanılabilir.
-ler: “Çokluk” bildirir. (Evler)
-ler: “Soy” anlamı katabilir. (Osmanlılar)
-ler: “Aile” anlamı katabilir. (Aliler bize geldi.)
-ler: “Abartma” anlamı katabilir. (Ateşler içindeydi.)
-ler: “Saygı” anlamı katabilir. (Müdür Beyler gelmedi.)
-ler: “Benzerlik” anlamı katabilir. (Fatihler, Yavuzlar)
-ler: “Küçümseme, Alay” anlamı katabilir. (Küçük Beyler yine neredeydiler?)
-ler: “Her”, “Süreklilik” anlamı katabilir. (Sabahları yürürüm.)
-ler: “Yaklaşık” anlamı katabilir. (Beş yaşlarındaydım.)
-ler: “Sahip olanın çokluğu”nu bildirebilir. (Evleri yıkılmış.)
2. İYELİK EKLERİ
İsmin karşıladığı nesnenin bir kişiye veya bir nesneye ait olduğunu ifade eden çekim ekidir. İyelik ekleri bir nesnenin «ben, sen, o, biz, siz, onlar» şahıslarına ait olduğunu ifade etmek için o nesneyi karşılayan ismin sonuna getirilen eklerdir.
İsim tamlamalarında tamlanan ekidir.
1. tekil kişi iyelik eki: -m—-kalb-im (benim)
2. tekil kişi iyelik eki: -n—-çanta-n (senin)
3.tekil kişi iyelik eki: -ı,-sı—ev-i (onun)
1.çoğul kişi iyelik eki:-miz-sevgi-imiz (bizim)
2. çoğul kişi iyelik eki: -niz—savaş-ınız (sizin)
3.çoğul kişi iyelik eki: -i/-leri—aile-leri (onların)
Başım ağrıyor.
Elbisen çok güzel.
Fenerbahçe’nin golü, yılın golü seçildi.
Vatanımız sağ olsun.
Yolda arabanız bozulmuş, öyle mi?
Bu soruyla kafaları karışmış.
3. İSMİN HALLERİ
İsmin halleri, ismin diğer kelimelerle ilişkisi sırasında içinde bulunduğu durumdur. İsimleri çeşitli ilişkiler için çeşitli hallere sokan eklere hâl ekleri yani durum ekleri denir. İsmin beş hali vardır.
- YALIN HÂL: İsmin karşıladığı nesne ve kendisine bağlı olan isim dışında hiçbir ilişki ifade etmeyen halidir. İsmin teklik, çokluk ve iyelik şekilleri yalın haldir.
Bana bir gül ver.
Bu aşk burada biter, iyi günler sevgilim
ve ben çekip giderim bir nehir akıp gider
- BELİRTME HALİ (-i): İsmi, kendisine etki eden geçişli bir fiile bağlayan haldir. –i hali olarak da bilinir. Belirleme, yapma anlamını bildirir. «neyi» sorusuna cevap verir. Cümle içinde belirtili nesne görevinde bulunur.
Aşk-ı sandıklara kaldırdım.
Elimde sükutun nabzın-ı dinle
Dinle de gönlüm-ü alıver gitsin.
- YÖNELME HALİ (-e): yaklaşma, yönelme ifade eden fiillere bağlanır. Yaklaşma hali de denir. Cümle içinde daha çok dolaylı tümleç görevindedir. «neye, kime,nereye,kaça»gibi sorulara cevap verir.
gözlerin gözlerime değince
felaketim olurdu ağlardım.
Telefona uzun uzun baktı, ahizeyi eline aldı, sonra vazgeçip kapıya doğru gitti, sokağa çıktı ve gözden kayboldu.
UYARI
Her –a/-e eki yönelme hal eki değildir.
İstek kipi –e: başla-y-a-y-ım
Zarf-fiil eki -e: de-y-e (diye)
koş-a koş-a
İsimden fiil yapma eki –e: kan-a ,yaş-a
- BULUNMA HALİ (-de): kalma, bulunma anlamları bildirir. Fiilin meydana geldiği yeri veya zamanı gösterir. Böylece bir bulunma ifade eden haldir.
Gözlerimde donmuş iki damlasın.
Arama hiç başka yerde
Bende gülüm aşk dediğin
UYARI:
Bu ek, bağlaç olan «de» ile karıştırılmamalıdır. «de» bağlacı cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz, sadece daralır. Ek olan –de çıkarılınca anlam bozulur. Bağlaç ayrı, ek bitişik yazılır.
Beyoğlu’nda gezersin, gözlerini süzersin…..bulunma hal eki
Sen de git sen de unut…………de bağlacı
- AYRILMA HALİ (-den): Genellikle uzaklaşma, ayrılma ifade eder. Çıkma, yer, köken,başlama, yokluk, vasıta, tarz gibi anlamları da vardır. «neyden, kimden, nereden» gibi sorulara cevap verir.
Daha benden ayrılmadan başka sevgili buldun.
Karanlıktan, aydınlığa bilmem nasıl çıkar bu deli sevda.
UYARI:
Bulunma ve ayrılma hal ekleri bazı durumlarda kalıplaşmıştır ve yapım eki görevinde kullanılmıştır.
İçten davranışlar sergiledi.
O, sürekli, toptan alışveriş yapar.
Sınıfın gözde öğrencisiydi.
4. İLGİ EKLERİ
İsim tamlamalarında tamlayanın aldığı ektir.
Aslı’nın anne-si
ilgi eki iyelik eki
Ben-im hayatım
Sen-in dünyanVASITA EKİ: (-la, -le)
«ile» edatının bitişik yazılan şeklidir. Ünsüzle biten sözcüklere «–le» , ünlü ile biten sözcüklere «-yle» şeklinde eklenir. Cümle içinde araç, vasıta, birliktelik durum gibi farklı anlam ilişkileri kurar.
Davarları mavi boyayla boyamış.
Oraya bir arkadaşla gideceğiz.
5. EŞİTLİK EKİ (-ce):
İsim veya isim soylu sözcüklere eklenerek cümle içinde benzerlik, bakımından, görecelik, durum, zaman gibi çeşitli anlam ilgileri kurar.
Yeliz boyca bizden uzun.
Sınıfça aldık bu kararı.
Kardeşçe yaşayalım.
6. EK FİİL:
İsimlere, isim soylu sözcüklere gelerek isimleri yüklem yapan eklerdir.
Yemek çok acı-y-dı.
Bu işi yapan bizim sınıf-mış.
7. KÜÇÜLTME EKİLERİ:
İsimlerde küçültme “-cek, -cik, -ceğiz” ekleri ile yapılır. Bu ekler isme farklı anlamlar katabilir.
Kulübecik, yüksek binaların arasında kalmıştı. (küçültme)
Kuzucuk nereye gitti? (sevgi)
Kadıncağız yere düştü. (acıma)
UYARI: Küçültme ekleri, bazen kalıplaşarak yapım eki olur. Eklendiği sözcüğe küçültme anlamı katmaz da yeni bir kavramı karşılar.
Çocuğun bademcikleri iltihaplanmış.
Tarlalar gelinciklerle doluydu.