KAFİYE (UYAK) ŞEMASI
Dize sonlarındaki uyak ve rediflerin gruplandırılmasıyla oluşan şemalardır. “a” sesinden başlayarak harflendirilir. Aynı uyağa sahip olan dizelere sembolik olarak aynı harf verilir.
- DÜZ UYAK: Bütün dizelerin veya ilk üç dizenin birbiriyle uyaklanmasına denir. “aaaa”veya “aaab” şeklinde gösterilir.
“Dadaloğlu’m birgün kavga kur-ulur,——————a
Öter tüfek davlumbazlar vur-ulur.——————–a
Nice koçyiğitler yere ser-ilir,————————-a
Ölen ölür, kalan sağlar bizimdir. ———————-b
(Dadaloğlu)”
Yukarıdaki dörtlükte “–ulur ve –ilir” ekleri redif, “-r” sesi ise üçünde de yarım uyaktır. Buna dayanarak aynı uyaklı dizelere aynı harf verilir. Diğer dizeye ise sonra gelen ilk harf verilir. Yukarıdaki dörtlüğün uyak şeması “a-a-a-b” şeklindedir. Yani düz uyaktır. Yukarıda da görüldüğü gibi ok aşağıya dümdüz iniyor.
- MANİ TİPİ UYAK: Bir düz uyak çeşidi olarak da kabul edilebilir. 1,2 ve 4. dizeler kendi
aralarında 3. dize de ayrı şekilde uyaklanır. Uyak şeması aaba veya aaxa şeklinde olabilir.
Bahçelerde d-ut var mı
Havada bul-ut var mı
Ben yârimi kaybettim
Bulmaya um-ut var mı
Yukarıdaki dörtlükte “var” sözcüğü ile “mı”soru eki aynı işlevde kullanıldığı için redif; u ve t sesleri ise üç dizede de tekrar ettiği için iki ses benzerliği olduğundan tam uyaktır. O halde aynı redif ve uyaklara sahip dizelere aynı harfi verirsek uyak şeması aaxa şeklinde olur. Yani mani tipi uyaktır.
- ÇAPRAZ UYAK: Birinci ve üçünce dizeler ile ikinci ve dördüncü dizenin kendi aralarında uyaklandığı şemadır. Yani abab şeklinde gösterilebilir.
Evvel tevhid sürer mürşid dilinden ……..a
Erişir canına fazlı Huda’nın…………………b
Kurtulursun emarenin elinden…………….a
Erişir canına fazlı Huda’nın………………….b
Verilen dörtlükte ilk önce 1 ve 3. dizelerin redif ve uyaklarını inceleyelim. “inden” ekleri -i tamlanan eki ,-n kaynaştırma sesi,-den ayrılma hal ekinden oluşmuştur. İki dizede de aynı işlev olduğundan redif olurlar. Geriye kalan ortak ses olan “l” ise yarım uyaktır.
2. ve 4. dizelerde ise “erişir canına fazlı Huda’nın” dizesi olduğu gibi tekrar ediyor ve aynı anlamda kullanılmış. Bu nedenle dizenin tümüne redif deriz.
Böylece dizeleri ortak redif ve uyaklara göre sembolleştirirsek “abab” şeklinde çaprak uyak şeması ortaya çıkar.
- SARMAL (SARMA) UYAK: 1.ve4. ile 2.ve 3. Dizlerin kendi aralarına uyaklanmasıdır. “abba” şeklinde gösterilir.
Yavuz Sultan Selim Han’ın önünde…………..a
Ok atan ihtiyar Bektaş Subaşı……………………b
Bu yüksek tepeye dikti bu taşı……………………b
O yüce hünkârın mutlu gününde…………a
Dörtlükteki 1.ve4. dizeleri inceleyelim. –ü tamlanan eki, -n kaynaştırma sesi ve –de durum hal eki vardır. İki dizede de bunlar, aynı işlev ve aynı anlamdadır. Bu nedenle rediftir. Geriye kalan ortak ses olan “n” ise yarım uyaktır.
2.ve3. dizeler ise ortak işlevde herhangi ek veya sözcük bulunmadığı için sözcükler ek bile almış olsa onları tek sözcük gibi kabul eder ve ortak sesleri uyak olarak alırız. “–aşı” sesleri zengin uyaktır.
Sonuçta uyak şeması abba şeklinde gösterilebilir.