1.Yükleminin Türüne Göre Cümleler
Cümleler yüklemine göre, yani yüklemi oluşturan sözcüğün türüne göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.
A.FİİL (EYLEM)CÜMLESİ
Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
«İçeri girerken sessiz olmalısın.» cümlesinde yüklem «olmalısın» sözcüğüdür. Gereklilik kipinde çekimlenmiş bir fiil olduğuna göre bu cümle bir fiil cümlesidir.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi yüklemine göre ötekilerden farklıdır?
A) Çiçek dalında güzeldir.
B) Ormanlar, yurdumuzun yorganıdır.
C) İstanbul’un birçok semtinde asırlık çınarlar var.
D) Yeşil cenneti çöle çevirme.
E) Ormansız yurt, susuz çeşme gibidir.
(cevap D)
B.İSİM (AD) CÜMLESİ
Yüklemi isim veya isim soylu olan cümlelerdir.
«Günün en sevdiğim bölümü, gecedir.» cümlesinde yüklem «gecedir» sözcüğüdür. Bu sözcük ek fiil alarak yüklem olmuş bir sözcüktür.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki dizelerden hangisi bir ad cümlesidir?
A) Gözlerim görmeden evvel seni gönlüm tanıdı
B) Çekerim anlamadan, dinlemeden hasretini
C) Akseden ben değilim sade hayat aynasına
D) Koç yiğit kalmadı aşk uğruna kurban olacak
E) Her gönül kıssası hasretle biter dünyada
(Cevap C)
2.Yükleminin Yerine Göre
Cümleler (Ögelerinin Dizilişine Göre)
Bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.
A.Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümledir.
«Bunu buraya koymamalıydınız.» cümlesi kurallıdır. Çünkü yüklem olan «koymamalıydınız.» sözcüğü sonda bulunur
B. Devrik Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir. Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir.
«Bendim senin için her şeyi yapan.» cümlesinde yüklem «bendim» kelimesidir. Gördüğümüz gibi yüklem başta yer almaktadır.
“Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.” cümlesinde yüklem “kurarmış” sözcüğüdür. Bu sözcük görüldüğü gibi, cümlenin sonunda değil ortasındadır. Yüklem sonda olmadığı için bu cümle yükleminin yerine göre devrik cümledir.
C. Eksiltili Cümle
Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir.
Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.
«Bir seni her şeye rağmen, bir seni hep, bir seni hâlâ…» cümlesi bitmemiş bir cümle olduğu için eksiltilidir.
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerin hangisi, öğelerinin dizilişine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Yeşil ördek gibi daldım göllere
B) Seni seven âşık çekmez mi ah
C) Verdiğimiz sözde hemen duralım
D) Sen düşürdün beni dilden dillere
E) Başım alıp gideyim gurbet ellere
(CEVAP C)
BİL BAKALIM
(I) Bazı yazarlar, o güne kadar okuduğunuz kitapları bir kenara yığıp sizi bir kitapla dünyanın ortasında yapayalnız bırakır. (II) Siz, yalnızca onun kapısını çalarsınız. (III) Yalnızca onun kitaplarına dokunmak istersiniz. (IV) O, kelimeleriyle size yeni bir dünya kurmuştur. (V) Her şeye rağmen, kalbinizden bir ılıklık akmıştır hayata karşı.
Bu parçada numaralanmış cümlelerden hangisi, öğe dizilişi yönünden diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) ll. C) III. D) IV. E) V.
(CEVAP E)
3.Anlamlarına Göre Cümleler
Anlamlarına göre cümle çeşitleri, cümlede bildirilen eylemin yapılıp yapılmamasına ya da sözü edilenlerin bulunup bulunmamasına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme durumuna göre dört ana başlık altında incelenir:
A. Olumlu Cümle
Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.
«Sensiz kaldım.» cümlesinde eylem «kalmak»tır. Kalmak eylemi gerçekleştiğine göre yargı da olumludur. Herhangi bir olumsuzluk ifadesi olmadığı için de olumlu bir cümledir.
«Sesi çok iyiydi.» cümlesinde ise eylem söz konusu değildir.
Burada yapma değil de olma söz konusudur. Bu cümlede yargının olumluluğu isim cümlesiyle ifade edilmiştir.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi anlamı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Hicran destanını kendinden oku.
B) Yüz bin Leyla doğar, her gün âlemde
C) Aşkın Leyla’sını gördünse söyle.
D) Tutuşursan eğer kolay sönülmez.
E) Tutacağın işi önceden düşün.
(CEVAP D)
B.Olumsuz Cümle
Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir. Bu tür cümlelerde olumsuzluk eki veya «yok, değil» gibi olumsuzluk ifadeleri yer alır.
«İnsanları incittiğini hiç görmedim.» cümlesinde eylem «görmektir» ve bu eylem gerçekleşmemiştir. Gerçekleşmemiş bir yargı olduğu için de cümle, anlamca olumsuz cümledir.
«Yemek güzel değildi.» ise güzel olma durumu gerçekleşmediğinden olumsuz cümledir.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki atasözlerinden hangisi olumsuz fiil cümlesidir?
A) Fakirlik ayıp değil, tembellik ayıp
B) Göğe direk, denize kapak olmaz.
C) Dostluk başka, alışveriş başka.
D) Diken battığı yerden çıkar.
E) Bin bilsen de bir bilene danış.
(CEVAP B)
BİL BAKALIM
(I) Yıllardır bu tozlu, örümcekli karanlığa çıkmamıştı. (II) Işığı gören böcekler kaçıştı. (III) Böceklerin kımıldamasından korktu. (IV) Yararlı olacağını düşünmek kuvvetlendirdi onu. (V) Belki de hiçbir şey söylemeden başarmalıydı bu işi.
Numaralanmış cümlelerden hangisi anlamına göre farklı bir cümledir?A.I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
(CEVAP A)
Biçimce Olumsuz Anlamca Olumlu Cümle
Bazı cümlelerde olumsuzluk belirten ifadeler olduğu halde cümle olumlu anlama gelebilir.
«Bende para yok değil.» cümlesinde hem «yok» hem de «değil» ifadeleri olumsuz olmasına rağmen cümle «Bende para var» anlamı verir. Bu nedenle biçimce olumsuz olsa da anlamca olumludur.
«Bu süreçte ders yapılmıyor değil» cümlesinde de «-ma» olumsuzluk eki ve «değil» olumsuzluk ifadesi vardır. Ancak cümle «Bu süreçte ders yapılıyor.» anlamına gelerek olumlu bir anlam taşıyor
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi şekilce olumsuz olduğu halde anlamca olumludur?
A) Gidecek hiçbir yerim kalmadı artık benim.
B) Bir kere de sözümü dinlemedi ki hiç.
C) Son günlerde sigara içmiyor.
D) Yeni açılan markette yok yok.
E) Söylediği sözler canımı sıktı.
(CEVAP D)
Biçimce Olumlu Anlamca Olumsuz Cümle
Bazı cümleler ise şekilce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. “Ne … ne …” bağlacı cümleleri olumsuz yapar. Kimi cümlelerde ise olumsuzluk anlamı bazı ek ya da sözcüklerle sağlanır.
«Ne okula gidiyor ne de ders çalışıyordu.» cümlesinde hiçbir olumsuzluk ifadesi yok. Yani biçimce olumlu bir cümledir.
Ancak anlamına bakarsak « Okula gitmiyor ve ders çalışmıyor.» anlamı çıkar ki bu da olumsuzdur.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerin hangisi biçimce olumlu olduğu halde anlamca olumsuzdur?
A) Sipariş ettiğin malzemeleri çarşıdan almaz olur muyum?
B) İki yıldan beri beni ne annen anladı ne de sen anladın.
C) Kardeşin de bizimle gelebilecek mi gezmeye?
D) Bu evde ne aradığını bilmiyorsun galiba.
E) Aklından geçenleri bana söylememeyi düşünüyordu.
(CEVAP B)
C. Soru Cümlesi
Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.
« Bunu nereden anladınız?» cümlesi, nereden soru sözcüğüyle oluşturulmuş bir soru cümlesidir.
UYARI: Bir cümlenin soru cümlesi olabilmesi için, içinde soru anlamı kazandıran sözcüklerin olması yeterli değildir. Önemli olan, o cümleyi okuduğumuzda cevap verme ihtiyacı hissetmemizdir.
Örneğin « Nerede o eski bayramlar?» cümlesinde her ne kadar «nerede» soru sözcüğü kullanılmış olsa da soruya cevap vermek ihtiyacı duymayız.
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerden hangisi, gerçek soru cümlesi değildir?
A) Akıllı çocuklar yaramazlık yapar mı hiç?
B) Kapıyı açar açmaz karşına mı çıktı?
C) Aradığın malzemeler, karşı dükkânda da mı yokmuş?
D) Dışarıda yine yağmur mu yağıyor?
E) Telefon eden Ahmet miydi bize dün akşam?
(CEVAP A)
D. Ünlem Cümlesi
Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.
«Aaaa, ne olmuş sana öyle?
«Eyvah, treni kaçırdık!
BİL BAKALIM
Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan, korku, acı, şaşma, hayret, telaş gibi bir duyguyu, heyecanı yansıtan cümlelere ünlem cümlesi denir.
Aşağıdakilerden hangisi bir ünlem cümlesi değildir?
A) Eyvah! Ne yer, ne yâr kaldı
B) Kazanmışım, anne kazanmışım
C) Yine mi kaçırdık uçağı Allah’ım
D) Bravo, çok güzel koştun
E) Okuma, sanatların en yücesidir
(CEVAP E)
D. Şart Cümlesi
Eylemin gerçekleşmesini başka bir eyleme bağlayan cümlelerdir. Hem şart kipi kullanılarak yapılır hem de başka sözcüklerle…
Seni ararsa bana haber ver.
Oraya gidersin ama kardeşini de alacaksın.
4. Yapılarına Göre Cümleler
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Bu konuyu daha iyi anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına açıklık getirmekte yarar var.
TEMEL CÜMLE: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.
«Sensiz nefes alamıyorum.» cümlesinde «alamıyorum.» asıl yargı olduğuna göre temel cümledir.
YAN CÜMLECİK: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümlecik denir
«Son gülen iyi güler.» cümlesinde temel yargı «iyi güler»dir. Yardımcı yargı ise sıfat fiilin adlaşmasıyla oluşan «son gülen» sözcük grubudur. Yani yan cümlecik «son gülen»dir.
A. Basit Cümle (Tek Yüklemli Cümle)
Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir. Basit cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz.
«Kuşlar pencereye konmuşlar.» cümlesi tek bir yargıdan oluşmuştur. Yüklem «konmuşlar»dan başka yargı yoktur.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki dizelerden hangisi basit cümle değildir?
A) Bir akşam gözlerin ufka dalar pek derin
B) Gecenin kolları sessizce yakalar seni
C) Son mutluluk sesleri dökülür dudaklarımdan
D) İnsanlar gölge gibi çekilir sokaklardan
E) Anlarsın gözlerinin dolup boşaldığını
(CEVAP E)
BİL BAKALIM
Aşağıdaki dizelerden hangisi, bildirdiği yargı sayısı bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Ya ben ta nerelerden geldim, ne kirliydim
B) Uzaklarda esen rüzgârlarla konuşuyorum her an
C) Bir anda ölü olmak var bu işte
D) Bir ben bilirim dünyada kahveli sabahların tadını
E) Kaçıyorum, yalnızlığım çıkıyor karşıma hep
(CEVAP D)
B. Birleşik Cümle
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümleleri sırasıyla görelim:
a. Girişik Birleşik Cümle (Fiilimsi Bulunan Cümle)
Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir. Fiilimsinin yer aldığı bölüm yan cümle, yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümledir. Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.
«Güllerin içinden gülerek bana doğru geldi.» cümlesinde «gülerek» zarf-fiili yan cümleyi oluşturmuştur.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi, girişik birleşik cümle değildir?
A) Çoğu gün hava kirliliğinden göz gözü görmüyor.
B) Önemli bir konuk gibi ağırlanmak hoşuma gidiyor.
C) Ben de sevgisinden yoksun olduğum babamı aradım.
D) Fırtınanın gözünde yaşamaktan kesinlikle vazgeçmiyor.
E) Bulunduğum yeri yadırgatacak durumlar yaşatıyor bana.
(CEVAP A)
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi birleşik bir cümle değildir?
A) Arabayı toprak yolun kenarındaki gölgelikte durdurdum.
B) Ben kendime hâkim olup bağırmayı kestim.
C) O kente gitmek, bizi gizemli bir biçimde huzursuz etmemişti.
D) Hayatta aklıma gelmeyecek saçma sapan bir çelişkiye düşmüştüm.
E) Bugüne kadar o kentte durduğumu bile anımsamıyordum.
(CEVAP A)
b. Ki’li Birleşik Cümle
Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.
«Görüyorum ki bunu çok istiyorsun.»
temel cümle yan cümle
Ki’li birleşik cümleler Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu cümleyi şu şekilde Tükçe söz dizimine uydurabiliriz:
«Bunu çok istediğini görüyorum.»
c. Şartlı Birleşik Cümle
Birleşik cümlelerde, yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik sadece “-se, sa” ekiyle oluşturulur.
İp sağlam değilse her şey dağılır.
BİL BAKALIM
Yan cümlesi dilek-şart kipiyle (-se, -sa) çekimlenen yani yargının gerçekleşmesini bir koşula bağlayarak anlatan cümlelere şart cümlesi denir. Bu cümlelerde ana cümledeki eylemin gerçekleşmesi, yan cümledeki şarta bağlıdır.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi şart cümlesi değildir?
A) Planlı bir şekilde ders çalışırsanız başarılı olursunuz.
B) Ağlarsam sesimi duyar mısınız mısralarımda?
C) Dışımızdaki dünya bizden daha hızlı değişiyorsa sonumuz yakın demektir.
D) Siz kendinizi başarılı yapmazsanız kim sizi başarılı yapar ki?
E) Öyle özledim ki annemi bir görebilseydim keşke.
(CEVAP E)
d. İç İçe Birleşik Cümle (Cümle İçinde Cümle)
Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir. İçe içe birleşik cümlelerde yardımcı cümle de bağımsız bir cümledir. Bu cümleler tırnak içerisinde ifade edilebildiği gibi sonuna virgül konularak da yazılabilir.
«Bu ödülü Ulu Önderimize ithaf ediyorum.» sözüyle beni çok etkiledi.» cümlesinde iç içe iki ayrı cümle vardır.
«Burada ne arıyorsun? diye sordu.
«Seni sevmiyorum artık.» dedi.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki cümlelerden hangisi iç içe birleşik cümledir?
A) Asla vazgeçmeyin, kaybedenler yalnızca vazgeçenlerdir.
B) Çamların kozalakları düşüyor, kış yavaş yavaş geliyor
C) Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar.
D) Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
E) O artık benim için bir ölüdür, demiş.
(CEVAP E)
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerden hangisi bileşik, isim cümlesidir?
A) Geleceğe dönük pratik önerilerde bulunmaktan hoşlanıyordu.
B) İlki başarılırsa, arkasından çeşitli değişiklikler gelecektir.
C) Zaman zaman çekilmesi güç biri olurdu, ama o benim arkadaşımdı.
D) Böylesi bir davranış, ister istemez insanı yıpratır E) Benim uzun zamandır düşündüklerimin özeti bu.
(CEVAP E)
C. Sıralı Cümle (Birden Çok Yüklemli Cümle)
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır. Sıralı cümleler; bağımlı sıralı ve bağımsız sıralı cümle olmak üzere iki türdür.
BİL BAKALIM
Aşağıdaki dizelerden hangisi sıralı cümle değildir?
A) Dünyaya veda ettik, atıldık dolu dizgin.
B) En son koşumuzdur bu, asırlarca bilinsin.
C) Girdik zaferin koynuna, kandık o visale.
D) Canlandı o meşhur ova at kişnemesiyle.
E) Körfezdeki dalgın suya bak, göreceksin.
(CEVAP D)
a.Bağımlı Sıralı Cümleler
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.
«Çocuk kuşu kafesinden çıkarıp uçurdu.» cümlesinde hem çocuk hem de kuşu sözcükleri ortak ögelerdir.
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerden hangisi bağımlı-sıralı cümlenin örneğidir?
A) Sabahtan beri burada bekliyorum; şimdi başım ağrıyor.
B) Yarım saat bekledik; bizi kimse aramadı.
C) Oğuz hastaymış, üç günden beri evden çıkmıyormuş.
D) Dün gece sabaha kadar kar yağdı; hava oldukça soğuk.
E) Bahçe oldukça gürültülüydü; çocuklar top oynuyorlardı
(CEVAP C)
BİL BAKALIM
Bağımlı sıralı cümlelerde birden çok öğe ortak olabilir.
Aşağıdaki cümlelerden hangisi bu açıklamaya örnek olur?
A) Kendisine yeni bir yuva bulacak, mutlu olacaktı.
B) Bildiğini anlattı, kimse anlattıklarına inanmadı.
C) Çok güzel konuşuyor, konuştuklarıyla mesaj vermeyi ihmal etmiyor.
D) Yarın sizi evden alırım, sinemaya birlikte gideriz.
E) Yaptıklarından ötürü ona çok sinirlenmiş, ağzına geleni söylemiş.
(CEVAP E)
b. Bağımsız Sıralı Cümleler
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa, böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.
«Öğretmen ders anlatıyor, öğrenciler ders dinliyor, dışarıdan müdürün sesi geliyordu.»
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerden hangisi, öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir?
A) Bakkaldan bir şeyler aldı, parası yetmeyince borcu kaldı.
B) Her sabah Ayhan Bey bize uğrar, biz de ona kahve pişiririz.
C) Bu kitapları Uğur aldı, önce Hakan okudu.
D) İstasyondaki çocuğa ben sorular sordum, Muhsin Bey de hediye verdi.
E) O çocuğun yüzünü bir defa gördüm, bir daha unutmam.
(CEVAP A)
D. Bağlı Cümle (Bağlacı Olan Cümle)
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir. Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur.
Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.
Hem gider hem ağlar.
BİL BAKALIM
Aşağıdakilerden hangisi yapı bakımından bağlı cümledir?
A) O gün Ahmet’in morali bozuktu, akşama kadar kimseyle konuşmadı.
B) Kardeşini yıllar sonra gördü, ancak iki saat konuşabildiler.
C) Televizyon sabahtan beri açık olduğu halde, kimse izlemiyordu.
D) Gazeteyi eline aldı, hiç okumadan birkaç dakika sonra masaya bıraktı.
E) Çocuklara seslendim, fakat sesimi duyuramadım
(CEVAP E)
UYARI :
İçinde bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Çünkü bağlaçlar cümlenin özne, nesne gibi ögelerini de birbirine bağlayabilir. Bağlaçlar yüklemleri birbirine bağlıyorsa orada bağlı cümle vardır.
«Sanatçı ve dinleyiciler salondan hızla çıktılar.» cümlesi bağlı cümle değildir. Çünkü özneleri bağlamıştır yüklemleri değil.